Prawo do zachowku a pominięcie w testamencie

Prawo spadkowe ze względu na swoją specyfikę należy rozpatrywać jako gałąź prawa wywołującą bardzo często wiele emocji. Z jednej bowiem strony śmierć spadkodawcy wywołuje ból i cierpienie osób najbliższych, z drugiej strony przyczynia się do odczuwania wielu skrajnych emocji związanych z postępowaniem spadkowym po zmarłym. W przypadku pokaźnej masy spadkowej po spadkodawcy, często w rodzinach powstają spory na tle spadkobrania majątku. Wtedy często nieodzownym pozostaje zasięgnąć opinii prawnej w kancelarii spadkowej od prawników trudniących się prawem spadkowym. W przedmiotowym artykule poświęcimy uwagę instytucji zachowku, która stanowi ostatnią możliwość dochodzenia swoich praw na płaszczyźnie spadkowej w przypadku nieuwzględnienia spadkobierców w testamencie spadkodawcy.

Otwarcie spadku a spadkobranie

Spadkobranie rozpoczyna się z chwilą otwarcia spadku, natomiast spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Do przejęcia spadku przez spadkobiercę dochodzi na mocy ustawy albo na podstawie powołania w testamencie. Spadkodawca swoją ostatnią wolę dotyczącą posiadanego majątku wyraża poprzez sporządzenie testamentu, w którym do spadku można powołać zarówno jedną jak i wiele osób, wedle uznania spadkodawcy.
Najczęściej do powstania negatywnych emocji ze strony najbliższej rodziny dochodzi, gdy nie zostaje ona uwzględniona w testamencie w sytuacji, w której zgodnie z ustawą powołana byłaby do spadkobrania po spadkodawcy. Kinematograficznym przykładem przytoczonej sytuacji jest film „Knives out” (Na noże) w reżyserii Riana Johnsona, w którym detektyw Blanc (Daniel Craig) bada sprawę śmierci bardzo bogatego pisarza (Christopher Plummer), który w testamencie przekazuje cały swój majątek swojej oddanej opiekunce Marcie (Ana de Armas), jednocześnie pozbawiając prawa do spadku całą swoją rodzinę. Tematyka choć filmowa jest możliwa jak również spotykana w polskiej rzeczywistości.

Pozbawienie spadku a prawo do zachowku

Prawdopodobnie gdyby rodzina pisarza skorzystała z usług kancelarii spadkowej lub prawnika zajmującego się prawem spadkowym, nie byłaby tak wrogo nastawiona do spadkobiercy testamentowego.  W takim przypadku bowiem „z pomocą” nieuwzględnionym w testamencie krewnym zmarłego przychodzi instytucja zachowku. Legislator zapewnił bowiem ustawową ochronę interesów majątkowych osobom najbliższym spadkodawcy, którzy wskutek krzywdzącego je rozporządzenia majątkiem spadkowym nie są objęci spadkiem.

Zgodnie bowiem z art. 991 ustawy Kodeks Cywilny (dalej k.c.) Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Przytoczony przepis uprawnia osoby, które w przypadku spadkobrania ustawowego byłyby powołane do dziedziczenia w pierwszej oraz drugiej grupie spadkowej, tj. zstępnych (dzieci spadkodawcy), małżonka oraz rodziców spadkodawcy do wystąpienia do osoby, której przypadł spadek, o zaspokojenie ich roszczenia. Zachowek stanowi wierzytelność uprawnionego. Może on wystąpić z roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej. Konstrukcja art. 991 k.c. oznacza , że jednocześnie do zachowku uprawnionymi mogą być jedynie zstępni oraz małżonek spadkodawcy, albo małżonek i rodzice spadkodawcy (art. 931 – 932 k.c.). W ten sam sposób co zstępnych spadkodawcy należy traktować przysposobionego oraz jego zstępnych, natomiast na równi z jego rodzicami – przysposabiających.

Roszczenie wskazane powyżej przysługuje osobie uprawnionej z tytułu zachowku jedynie w przypadku, gdy nie otrzymała ona należnej jej kwoty w innej postaci, tj. w drodze uzyskanej od spadkodawcy darowizny, powołania do spadku z tytułu ustawy lub testamentu czy też w formie zapisu windykacyjnego lub zwykłego. Ponadto w przypadku zstępnych spadkodawcy roszczenie z tytułu zachowku może zostać spełnione poprzez dokonywane przez spadkodawcę świadczenia na wykształcenie ogólne oraz zawodowe.

Wysokość zachowku w świetle prawa spadkowego

Wysokość przysługującego roszczenia z tytułu zachowku wynika z osobistej sytuacji uprawnionego. Co do zasady osobie uprawnionej przysługuje zachowek w wysokości połowy jej udziału spadkowego, który byłby jej należny w przypadku powołania do spadku z ustawy. W przypadkach jednak, gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, przysługują mu dwie trzecie wartości udziału spadkowego. Zgodnie z art. 993 k.c. przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Wartość będąca podstawą do ustalenia konkretnej kwoty pieniężnej wyrażającej należny uprawnionemu zachowek nazywana jest substratem zachowku. Zgodnie z przytoczonym przepisem, na substrat zachowku składa się wartość spadku (po odjęciu długów spadkowych od aktywów wchodzących w skład spadku), która jest ustalana z pominięciem wysokości dokonanych zapisów zwykłych oraz poleceń, powiększona o wartość podlegających doliczeniu darowizn oraz zapisów windykacyjnych.

Przedawnienie prawa do zachowku

Roszczenie z tytułu zachowku jest dziedziczne. Przechodzi ono na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku w sytuacji, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (art. 1007 k.c.).

Kancelaria Jedliński, Bierecki i Wspólnicy Kancelaria Radców Prawnych i Adwokatów sp.k. z siedzibą w Gdyni posiada duże doświadczenie w sprawach dotyczących prawa spadkowego. W zespole kancelarii znajduje się wiele prawników od prawa spadkowego, którzy udzielą szczegółowych informacji w nurtujących Państwa pytaniach dotyczących szeroko rozumianego prawa spadkowego jak również dotyczących stricte instytucji zachowku. Więcej informacji dotyczących tematyki prawa spadkowego znajdą Państwo pod linkiem.