Prawa i Obowiązki Podejrzanego

Moment ogłoszenia osobie treści postanowienia o przedstawieniu zarzutów z pewnością nie należy do najprzyjemniejszych doświadczeń. Często towarzyszą mu trudne do opanowania stres, oraz zdenerwowanie oraz strach przed odpowiedzialnością karną. Mimo tego warto pamiętać, że podczas przesłuchania oraz w całym toku postępowania przygotowawczego podejrzanemu przysługuje szereg uprawnień procesowych, pozwalających mu na adekwatną reakcję na działania organów ścigania.

Spis treści

Prawa podejrzanego

Pamiętać jednak należy, że oprócz tych uprawnień, na podejrzanym ciążą również pewne określone prawem obowiązki. Aby jednak pamiętać zarówno o jednych jak i o drugich warto jednak je poznać, gdyż jak wiadomo powszechnie – nieznajomość prawa szkodzi zauważa adwokat Bartosz Zdziarski z kancelarii Zemła Szymański Adwokaci sp. j. https://zemla-szymanski.pl/.

Podejrzanym jest osoba, przeciwko której Prokuratura i organy ścigania skierowały w pierwszej fazie postępowania karnego, zwanej ogólnie postępowaniem przygotowawczym swoje działania, mające na celu pociągnięcia jej do odpowiedzialności karnej.

Jak wiadomo z doniesień medialnych oraz z cieszących się współcześnie coraz większym zainteresowaniem podcastów o tematyce kryminalnej, postępowanie karne nierzadko obarczone bywa błędem, którego rezultatem jest pozbawienie wolności niewinnej osoby.

Z tego właśnie powodu kluczowym jest, żeby podejrzany był świadomy praw przysługujących mu w postępowaniu karnym – ponieważ od początku kontaktu z organami ścigania, bierność oraz brak znajomości przepisów może mu zaszkodzić i skutkować niekorzystnym dla niego zakończeniem sprawy karnej. Poniżej najważniejsze z praw podejrzanego.

Masz prawo zachować milczenie

Tak, ta powszechnie znana z wielu filmów, seriali i książek kryminalnych fraza masz prawo zachować milczenie na gruncie polskiego postępowania karnego znajduje swoje odzwierciedlenie w art. 175 § 1 k.p.k., o którym należy podejrzanego pouczyć. Zgodnie z jego treścią podejrzany może składać wyjaśnienia albo odmówić ich składania; może także odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania, które zostaną mu zadane, bez konieczności podawania przyczyny takiej odmowy. Podejrzany nie ma też obowiązku dowodzenia swojej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść – o czym stanowi art. 74 § 1 k.p.k.

Należy pamiętać, że podczas przesłuchania podejrzany na żądanie własne lub jego obrońcy może złożyć wyjaśnienia także na piśmie, jednak w tym czasie nie może kontaktować się z innymi osobami. Przesłuchujący może odmówić podejrzanemu zgody na złożenie wyjaśnień jedynie z ważnych powodów.
Podejrzanemu przysługuje również prawo do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa, a jeśli zostanie dopuszczony do czynności dowodowych – np. przesłuchania innych świadków – może złożyć wyjaśnienia co do każdego dowodu.

W tym miejscu wskazać należy na istotną różnicę pomiędzy sytuacją podejrzanego a sytuacją świadka w trakcie przesłuchania każdego z nich. Podejrzany wyjaśnia, a nie zeznaje tak jak świadek, dlatego nie jest pouczany o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań oraz składanie fałszywych zeznań celem uniknięcia odpowiedzialności karnej – w konsekwencji składane wyjaśnienia nie muszą polegać na mówieniu prawdy. O prawie do odmowy składania zeznań przeczytaj szerzej na https://zemla-szymanski.pl/prawo-do-odmowy-skladania-zeznan/

Czy to znaczy, że podejrzany może kłamać?

Ściśle rzecz ujmując – Tak. gdyż podejrzanego (w przeciwieństwie do świadka) w sprawie karnej nie poucza się o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań (art. 233 § 1 k.k.), tj. zatajania prawdy oraz mówienia nieprawdy, w tym zatajania prawdy i mówienia nieprawdy celem uniknięcia odpowiedzialności karnej (art. 233 § 1a k.k.).

Należy jednak pamiętać, że wyjaśnienia podejrzanego stanowią dowód, który tak jak każdy inny dowód zgromadzony w postepowaniu karnym podlega swobodnej ocenie poprzez kryteria wynikające z art. 7 kodeksu postępowania karnego, tj. zasady prawidłowego rozumowania oraz wskazania wiedzy i doświadczenie życiowe. Kryteria te pozwalają organowi dokonującemu oceny wyjaśnień podejrzanego uznać je za wiarygodne lub niewiarygodne. Warto zatem przed złożeniem wyjaśnień zastanowić się dobrze nad ich treścią. Mało prawdopodobna ich wersja może odnieść skutek w postaci uznania ich za niewiarygodne, zaś utraconą wiarygodność bardzo trudno jest odzyskać.

Czy podejrzany może odmówić składania zeznań?

Z literalnego, karnoprocesowego punktu widzenia podejrzany nie może odmówić składania zeznań, gdyż podejrzany nie składa zeznań, lecz wyjaśnienia, których złożenia odmówić bez podania przyczyny. Przewrotny tytuł niniejszego akapitu wynika z okoliczności, że w praktyce podejrzani mylą te dwa pojęcia, które jednak zasadniczo się od siebie różnią.

Masz prawo poznać treść zarzutu

Jedynym z najważniejszych uprawnień jakie posiada podejrzany w postępowaniu karnym jest prawo do informacji. Ma więc prawo poznać treść zarzutu (opis czynu), i kwalifikację prawną zarzucanego przestępstwa. Ponadto powinien być poinformowany o fakcie uzupełnienia oraz zmiany zarzutów. (art. 313 § 1 k.p.k., 314 k.p.k., 325g § 2 k.p.k. oraz 308 k.p.k.). Wskazać więc należy że Prokuratura lub organy ścigania nie mogą zataić przed podejrzanym wskazanych powyżej informacji.

Poznanie treści zarzutu przez podejrzanego ma bowiem kluczowe znaczenia dla wypracowania przez niego linii obrony. Dlatego więc dopiero po zapoznaniu się z treścią zarzutu podejrzany powinien podjąć decyzję o tym, czy zamierza skorzystać się z prawa do składania wyjaśnień, czy też chce odmówić ich złożenia. Co istotne, podejrzany ma prawo żądać, do czasu zawiadomienia o terminie zaznajomienia z materiałami postępowania, podania mu ustnych podstaw zarzutów lub sporządzenia uzasadnienia na piśmie w terminie 14 dni (art. 313 § 3 k.p.k.).

Masz prawo do obrońcy

Innym istotnym prawem podejrzanego jest prawo do obrony, które od strony formalnej może być zrealizowane poprzez ustanowienie obrońcy lub obrońców w maksymalnej liczbie trzech (art. 77 k.p.k.). Obrońcę w osobie adwokata lub radcy prawnego ustanowić w sprawie może sam zainteresowany podejrzany, a gdy jest pozbawiony wolności w wyniku zatrzymania, czy tymczasowego aresztowania – dosłownie każdy.

Proces karny stanowi swoistą grę pomiędzy Prokuratorem a podejrzanym, przeciwko któremu toczy się postępowanie karne. Często jest to gra o wysoką stawkę, którą częstokroć jest wolność człowieka. Zasady tej gry częstokroć są niezrozumiałe dla podejrzanego, nieposiadającego przecież wykształcenia prawniczego, ze względu na mnogą ilość przepisów, z których składają się Kodeks Karny i Kodeks postepowania karnego. Z tego powodu rozsądnym jest ustanowienie w sprawie obrońcy podejrzanego, który, jako podmiot profesjonalny, maksymalnie zabezpieczy w jego toku interes podejrzanego oraz będzie czuwał nad respektowaniem jego praw przez organy procesowe.

Podejrzany może realizować swoje prawo do obrony poprzez wachlarz wynikającego zeń uprawnień, z którego najważniejszym jest porozumiewanie się z obrońcą podczas nieobecności innych osób lub korespondencyjnie (art. 73 k.p.k.) .Wskazać należy, że jedynie w wyjątkowych wypadkach Prokurator (i tylko on) może zastrzec w szczególnie uzasadnionych przypadkach, jeżeli wymaga tego dobro postępowania przygotowawczego, że będzie obecny podczas tego kontaktu osobiście, lub upoważni do tego inną osobę. Z tych samych powodów może także zastrzec kontrole korespondencji podejrzanego z obrońcą. Powyższe zastrzeżenia nie mogą jednak trwać dłużej niż 14 dni od zastosowania tymczasowego aresztowania.

Podejrzany powinien żądać udziału w przesłuchaniu ustanowionego w sprawie obrońcy, a organy ścigania powinny w sposób rzeczywisty powiadomić o tym fakcie obrońcę oraz umożliwić mu przystąpienie do tej czynności (art. 301 k.p.k.).

Masz prawo składać wnioski dowodowe i uczestniczyć w czynnościach postepowania

Jak sama nazwa wskazuje, postepowanie przygotowawcze ma na celu zgromadzenie materiału dowodowego i dokonanie jego oceny w celu ewentualnego przygotowania gruntu pod przyszłe postępowanie przed sądem. Na materiał dowodowy składają się dowody o charakterze rzeczowym: dokumenty, pisma, opinie biegłych, oględziny, nagrania itd. oraz dowody o charakterze, takie jak: przesłuchanie podejrzanego, pokrzywdzonego, świadków i biegłych.

Kodeks postępowania karnego stanowi, że każdy podejrzany może złożyć wniosek o dokonanie czynności w prowadzonym postępowaniu (art. 315 § 1 k.p.k.) takich jak: przesłuchanie świadka, zwrócenie się o uzyskanie dokumentu, czy dopuszczenie dowodu z opinii biegłego. Tożsame wnioski mogą być przygotowane i złożone przez obrońcę podejrzanego. Należy pamiętać, że jeśli obrońca lub podejrzany złożyli wniosek o przeprowadzenie czynności i zażądali dopuszczenia do udziału w niej, to nie można im go odmówić (art. 315 § 2 k.p.k.).

Podejrzany i jego obrońca mogą również złożyć wniosek o dopuszczenie ich w innych czynnościach postępowania przygotowawczego, które ma zamiar przeprowadzić Prokurator (art. 317 k.p.k.) a w szczególności mogą oni uczestniczyć w czynnościach, których nie będzie można powtórzyć, chyba, ze zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki (art. 316 § 1 k.p.k.).

W sprawach, których specyfika wymaga dla ich rozstrzygnięcia wiadomości specjalnych – tj. fachowej wiedzy w zakresie określonej specjalizacji – zarówno podejrzany, jak i jego obrońca, mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu biegłego oraz do zapoznania się z jego opinią, jeżeli została wydana na piśmie (art. 318 k.p.k.).

Masz prawo do dostępu do akt postępowania

Zebrany przez organy ścigania materiał dowodowy skoncentrowany jest w aktach postępowania przygotowawczego, stąd istotne znaczenie ma ich znajomość przez podejrzanego oraz jego obrońcę, którzy mają prawo wnosić o to, by zostały im one udostępnione na każdym etapie postepowania, tak by mogli sukcesywnie zapoznawać się z gromadzonymi w nich dowodami i uniknąć zbędnego zaskoczenia, które może niekorzystnie rzutować na rezultat postepowania.

Z tego powodu mają oni możliwość składania wniosków o o udostępnienie im akt postepowania przygotowawczego, w tym do wykonania ich fotokopii, sporządzenia z nich odpisów i kopii, również po zakończeniu postępowania przygotowawczego (dochodzenia lub śledztwa); akta te mogą być udostępnione w postaci elektronicznej. W postępowaniu przygotowawczym prokurator zarządzeniem możne odmówić dostępu do akt ze względu na ważny interes państwa lub dobro postępowania (art. 156).

Zarządzenie odmowne dostępu do akt sprawy jest zaskarżalne i służy na nie zażalenie, które należy w terminie 7 dni od dnia doręczenia tego zarządzenia nieść do sądu właściwego do rozpoznania sprawy za pośrednictwem organu który je wydał.

Jeżeli przed skierowaniem sprawy do sądu złożono wniosek o zastosowanie lub przedłużenie wobec podejrzanego tymczasowego aresztowania, zarówno jemu, jak i jego obrońcy udostępnia się akta sprawy w tej części, która zawiera dowody dołączone do wniosku. Jeżeli istnieje uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia albo wolności świadka lub osoby dla niego najbliższej, zeznania takiego świadka nie są udostępniane podejrzanemu, ani jego obrońcy (art. 156 § 5a). Takie zarządzenie również podlega zaskarżeniu.

Masz prawo do końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania!

Organy ścigania często ograniczają podejrzanemu oraz jego obrońcy. dostęp do akt postępowania przygotowawczego w jego toku. Szczęśliwie, żeby się z nimi zapoznać podejrzany oraz jego obrońca nie muszą czekać na moment skierowania do sądu aktu oskarżenia i przesłania wraz z nim akt zamkniętego postępowania przygotowawczego. Już w postępowaniu przygotowawczym zarówno podejrzany, jak i jego obrońca mogą złożyć wniosek o wyznaczenie terminu końcowego zaznajomienia z aktami postępowania (art. 321 § 1 k.p.k.)

Końcowe zaznajomienie się z aktami postepowania jest czynnością protokołowaną, w trakcie której podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się całość akt postępowania przygotowawczego, bez żadnych ograniczeń. Udział podejrzanego w tej czynności wymaga protokolarnego jej utrwalenia, a od daty końcowego zaznajomienia z aktami postępowania biegnie trzydniowy termin na złożenie wniosków o uzupełnienie postępowania (art. 321 § 5 k.p.k.).

Jeśli nie władasz językiem polskim – masz prawo do tłumacza

W dobie powszechnej globalizacji i migracji nierzadko zdarza się, że o popełnienie przestępstwa podejrzana jest osoba niebędącą obywatelem polskim i przez to niewładająca językiem polskim, lub władająca nim w stopniu niedostatecznym. W takiej sytuacji podejrzanemu przysługuje prawo do skorzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, a na jego wniosek lub na wniosek obrońcy tłumacz będzie wezwany do kontaktu z obrońca w związku z czynnościami, w których ten ma prawo uczestniczyć (art. 72 § 1 i 2 k.p.k.).

Rozmawiając z podejrzanym niewładającym językiem polskim zawsze warto i należy ustalić, jeśli ma to miejsce po pierwszym jego przesłuchaniu, czy w trakcie czynności został przybrany tłumacz oraz czy z ostało mu wręczone tłumaczenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Tłumaczeniu podlega również postanowienie o zmianie postanowienia o przedstawieniu zarzutów lub uzupełnieniu zarzutów.

Możliwość zapoznania się przez podejrzanego z treścią przedstawionych mu zarzutów w zrozumiałym dla niego języku, umożliwia ewentualne skorzystanie z prawa do obrony i może stanowić o skutecznym wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów.

Obowiązki podejrzanego

Oprócz przysługujących podejrzanemu, opisanych powyżej uprawnień, należy pamiętać, że na podejrzanym ciążą również obowiązki, określone przepisami Kodeksu postępowania karnego. Niewywiązanie się z niektórych z nich może zaś skutkować zastosowaniem wobec podejrzanego środków zapobiegawczych, w tym najsurowszego z nich – tymczasowego aresztowania. Podejrzany zobowiązany jest poddać się:

oględzinom ciała i badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała, pobraniu odcisków palców, fotografowaniu oraz okazaniu innym osobom (art. 74 § 2 pkt 1);
badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że nie zagraża to zdrowiu, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest niezbędne (zwłaszcza pobranie krwi, włosów lub wydzielin organizmu, np. śliny); badania powinny być przeprowadzone przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia (art. 74 § 2 pkt 2);
pobraniu przez policjanta lub inną uprawnioną osobę wymazu ze śluzówki policzków, o ile jest to konieczne i nie zagraża zdrowiu (art. 74 § 2 pkt 3).

Niespełnienie tych obowiązków może prowadzić do zatrzymania i przymusowego doprowadzenia podejrzanego, jak również skutkować zastosowaniem wobec niego w niezbędnym zakresie siły fizycznej lub środków technicznych służących obezwładnieniu (art. 74 § 3 a).

Warto podkreślić, że podejrzany nie ma obowiązku dawać organom ścigania próbek swojego pisma ręcznego (o czym organy te często celowo podejrzanych nie informują), gdyż próbki te mogą ostatecznie stanowić dowód winy. Podejrzany ma obowiązek również:

stawiać się na każde wezwanie i zawiadamiać organ prowadzący postępowanie o każdej zmianie miejsca zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni, w tym także z powodu pozbawienia wolności w innej sprawie (tymczasowego aresztowania, osadzenia w zakładzie karnym w celu odbycia kary), jak również o każdej zmianie danych umożliwiających kontaktowanie się z nim (numer telefonu, adres poczty elektronicznej, telefaksu); w przypadku niestawiennictwa możesz być zatrzymany/zatrzymana i doprowadzony/doprowadzona przymusowo (art. 75 § 1 i 2);
wskazać adresata (tzn. osobę lub instytucję z danymi adresowymi) dla doręczeń w kraju lub w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, kiedy nie przebywa w kraju lub w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej; w przeciwnym przypadku pismo wysłane na ostatnio znany adres w kraju lub w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej zostanie uznane za skutecznie doręczone (art. 138);
podać nowy adres w przypadku zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu, w tym także z powodu pozbawienia wolności w innej sprawie (tymczasowego aresztowania, osadzenia w zakładzie karnym w celu odbycia kary) lub zmiany adresu skrytki pocztowej lub zaprzestania korzystania z niego; w przeciwnym przypadku pismo wysłane na dotychczasowy adres (w tym na adres oznaczonej skrytki pocztowej) zostanie uznane za skutecznie doręczone (art. 139).

Jeżeli doręczenia nie można dokonać adresatowi osobiście, dorosłemu domownikowi albo na wskazany przez podejrzanego adres skrzynki pocztowej, pismo przesłane za pośrednictwem operatora pocztowego pozostawia się w najbliższej placówce pocztowej tego operatora, a przesłane w inny sposób w najbliższej jednostce Policji albo we właściwym urzędzie gminy. O pozostawieniu pisma doręczający umieszcza zawiadomienie w skrzynce do doręczania korespondencji bądź na drzwiach mieszkania adresata lub w innym widocznym miejscu ze wskazaniem, gdzie i kiedy pismo pozostawiono oraz że należy je odebrać w ciągu 7 dni; w razie bezskutecznego upływu tego terminu, należy czynność zawiadomienia powtórzyć jeden raz. W razie dokonania tych czynności pismo uznaje się za doręczone (art. 133 § 2).

Niedobieranie korespondencji w sprawie karnej jest nie jest właściwą formą prowadzenia obrony przez podejrzanego i może odnieść skutek w postaci nieprzychylności organów ścigania i doprowadzić do wyciągnięcia przez nie niekorzystnych dla podejrzanego konsekwencji.

Zatrzymany to jeszcze nie podejrzany

W tym miejscu należy wskazać, że zatrzymanie osoby przez organy ścigania celem doprowadzenia jej do prokuratury nie przesądza jeszcze, czy osobie tej zostaną przedstawione zarzuty i wówczas stanie się podejrzanym. Zdarza się bowiem, że osoba zostaje zatrzymana przez pomyłkę, albo zgromadzony w sprawie dotychczas materiał dowodowy nie jest wystarczający do przedstawienia jej zarzutów. Prawa zatrzymanego jednak stanowią osobne zagadnienie, o którym szerzej: https://zemla-szymanski.pl/prawa-zatrzymanego/.